هويت و بويژه هويت آثار انساني كه مبين هويت انسان نيز هست، موضوع مورد توجه امروز بسياري از دست اندركاران رشته هاي اجتماعي، شهري، هنري، معماري و فرهنگي است.
با ورود و نفوذ و تكرار الگوهاي بيگانه معماري و شهرسازي به ممالك اسلامي، هويت شهرهاي مسلمانان به مرور كمرنگ و كمرنگ تر شد، تا جايي كه امروزه شهرهاي مسلمانان تكرار و تقليدي ناقص از شهرهاي غربي شده اند، دوباره و نيز البته با برنامه و طراحي انديشيده، مي توان هويت شهرهاي مسلمانان رابه آن ها بازگرداند و چه بهتر كه اين هويت بخشي از مساجد آغاز شود، كه تنها عامل هويتي بازمانده از گذشته نيز هستند؛ و بايد دانست كه امروزه هويت بخشي به هر چيزي كه به مسلمانان تعلق دارد بسيار مهم تر و حياتي تر از گذشته است.
چرا بايد همچون شهرهاي فرنگيان، هويت شهرهاي مسلمانان نيز آسمانخراشي باشد كه خود را بر انسان تحميل مي كند و البته نشان تمدن غرب نيز هست يا برجي كه بر بيهودگي خويش فرياد مي زند؟ يا بزرگراه هايي كه كالبد شهر را از هم دريده، محلات و مناطق شهري را به جزايري مبدل كرده اند كه در ماشين و سرعت و آسفالت محاط شده اند، و ارتباط با يكديگر ندارند؟ چرا آرم و نشانه هر شهرمان مسجدي خاص نباشد؟
نماد هويت شهر اسلامي
هر شيء هر موضوع و هر مفهومي داراي هويت، يا نيازمند به احراز هويتي است كه اين هويت (به عنوان وجه مميزه آن با ساير اشيا و موضوعات و مفاهيم) داراي دو بعد باطني و ظاهري يا معنوي و مادي است. اين دو بعد از هويت، مستقل از يكديگر نبوده و ويژگي هاي هر كدام بر تقويت يا تضعيف مختصات ديگري تاثير دارند.
به تبعيت از اين موضوع، آثار و تجليات كالبدي ارزش هاي فرهنگي و باورهاي يك جامعه نيز مبين و نيازمند بهره گيري از ابزار هويتي خواهند بود تا توسط آن ها خود را معرفي كرده و به تعامل و تقابل و گفت وگو با ديگران برخيزند. بنابراين، تمدن و فرهنگ و در نتيجه شهر و محل زندگي مسلمانان نيز از اين قاعده مستثني نبوده و نيازمند تجلي وجوه مميزه خويش با آثار ساير تمدن ها و فرهنگ ها است. از ابتداي ظهور اسلام، يكي از بارزترين وجوه هويتي جامعه و شهر اسلامي مسجد بوده كه همه از جنبه هويت ظاهري و هم از بعد هويت معنوي، ايفاي نقشي بنيادين را عهده دار بوده است.
سازه هاي معنوي
از صدر اسلام و تا قبل از ورود الگوهاي غربي و تكرار و تقليد از آن ها، مساجد نخستين و شاخص ترين عناصر شهرهاي مسلمانان بودند كه نظر تازه واردين را به خود جلب مي كردند؛ و به عنوان عامل اصلي هويتي اين شهرها و جوامع ايفاي نقش مي كردند. به بيان ديگر، به دليل جامعيت و اهميت و تعدد نوع مكان گيري و جايگاه والاي اين عنصر مقدس در شهرهاي مسلمانان و همچنين به دليل ارتباط و هماهنگي اش با ساير عناصر اصلي شهر و همينطور به دليل عملكرد خود، مي توان گفت كه مساجد از اصلي ترين عوامل هويت دهنده معنوي و ذهني و كالبدي همه مجتمع هاي زيستي مسلمانان اعم از شهر و روستا بوده اند.
اين هويت بخشي نه تنها در شكل و سيما حتي از نظر صوتي و ويژگي هاي ديگري چون عملكردي بودن و مركزيت و مكان استقرار نيز به ظهور و بروز مي رسيد. اين هويت بخشي نه تنها در مورد شهرهاي مسلمانان كه در مورد اجتماع مسلمانان و حضور تعدادي مسلمان در شهري كه به شهري غيراسلامي معروف بوده و اكثريت ساكنين آن غيرمسلمان هستند نيز مصداق دارد و مشاهده «مسجد» به اين حضور گواهي مي دهد.
به تبع نماز كه هويت مسلماني و (به تعبيري) پرچم اسلام است، مكان نماز (مسجد) نيز هويت مكان زندگي مسلمانان (يا هويت شهر اسلامي) است. هويت شهر اسلامي با هويت مسجد گره خورده است. يا به عبارت ديگر، مسجد به عنوان عامل بارز هويتي شهر اسلامي ايفاي نقش مي كند. عمارت مسجد به عنوان عنصر خاص مجتمع هاي مسلمانان، با كالبد شهر و اجزاي آن ارتباطاتي خاص خود را طلب مي كند تا بتواند بهتر و مناسب تر عمل كرده و تجلي گاه و تقويت كننده اصول و اهداف مورد نظر زندگي مسلمانان باشد.
